دانستنی های جالب درباره نوروز

نوروز،عید باستانی ایرانیان است که یکی از کهن ترین آیین ها در سراسر جهان محسوب می شود. روزی که سرآغاز رویش و نو شدن طبیعت و بیداری زمین خفته از خواب سرد و زمستانی است. روز سبز شدن، تازه شدن و آغاز. ایرانیان در سراسر دنیا ، عید نوروز را جشن می گیرند و فرا رسیدن سال نو را به یکدیگر تبریک و شاد باش می گویند و با ارسال هدیه و عیدی، نوروز را گرامی می دارند. نوروز و آیین های مخصوص آن در گذر زمان، دستخوش تغییرات بسیاری شده اند. آیین ها و رسوماتی که کمتر به آنها پرداخته شده  است و از یاد رفته اند. با ما در این مقاله همراه شوید تا با دانستنی های جالب درباره نوروز و آداب و رسوم مخصوص آن، از دیرباز تا هم اکنون، بیشتر آشنا شوید.

پیدایش و تاریخچه نوروز

کلمه نوروز کلمه ای مرکب است که معنای آن روز نوین می باشد. اولین روز از اولین ماه از گاه شمار خورشیدی یعنی فروردین که شروع و آغاز سال جدید است. پیدایش و قدمت نوروز به قبل از سلسله مادها و هخامنشیان در حدود ششصد سال قبل از میلاد مسیح باز می گردد. از این رو می توان گفت آیین نوروز یکی از کهن ترین آیین ها و رسوماتی است که در جهان وجود دارد. «جمشید» پادشاه سلسله اسطوره ای پیشدادی، بنیان گذار جشن نوروز باستانی بوده است و بر اساس یافته های مورخین، جشن نوروز در زمان «داریوش یکم» ، پادشاه هخامنشی، در قلمرو ایران و همچنین در مصر رواج پیدا کرد. 

در زمان سلسله های مختلف مانند هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان، پادشاهان و فرمانروایان، نوروز را بسیار گرامی می داشتند و جشنی بزرگ برای آن ترتیب می دادند.  در آن زمان نوروز در پنج روز اول، یعنی از یکم فروردین تا پنجم فروردین را نوروز عامه و یا نوروز کوچک می نامیدند و در طی این روزها، تمامی مردم نوروز را جشن می گرفتند. روز ششم فروردین ماه را نوروز بزرگ می نامیدند و در دربار پادشاهی، عید نوروز را جشن می گرفتند. افروختن آتش و جشن گرفتن و سوریدن و شادی کردن از ابتدای فروردین و آغاز سال نو شروع می شد و تا روز سیزدهم فروردین ادامه داشت. 

مراسم های باستانی برای استقبال از سال نو و عید نوروز

عید نوروز، مهم ترین رویداد و مناسبت در فرهنگ ایرانیان است. درست مانند یک مهمان مهم که قرار است از راه برسد، باید از عید نورزو استقبال کرد. به همین دلیل، باید با انجام مراسم های مختلف، مرحله به مرحله، به استقبال این رویداد مهم و بسیار دوست داشتنی رفت. در اینجا با آداب و رسوم آماده شدن برای استقبال از عید نوروز و علت و فلسفه انجام این آداب مخصوص، بیشتر آشنا می شویم.  

خانه تکانی

سنت خوب و دوست داشتنی خانه تکانی برای استقبال از عید نوروز، که برای خیلی ها، به خصوص آقایان، یادآور خاطرات  تلخی است، در واقع از گذشته های دور در میان ایرانیان رایج بوده است. ایرانیان باستان در اسفند ماه و پیش از شروع سال نو، خانه های خود را پاکیزه و گردگیری می کردند. آنها جامه های نو با رنگ های روشن و سپید تهیه می کردند و ظروف سفالی کهنه و قدیمی خانه مانند کوزه ها را از بام خانه پایین می انداخته و می شکستند. آنها به جای این ظروف قدیمی و کهنه، ظرف های سفالی نو برای خانه تهیه می کردند. زیرا بر این باور بودند که با این کار بیماری و پلیدی از خانه و اهل آن دور خواهد شد و همچنین سال نو باید با خانه ای پاکیزه، ظروف تمیز و جامه های نو و خنده و شادی آغاز شود.

خرید لباس نو

عید نوروز، جشن نو شدن طبیعت سرد و خفته است که گیاهان و درختان با رویانیدن برگ های جدید، انگار لباسی نو بر تن می کنند و تازه می شوند. طبق آیین های نوروزی، انسان ها نیز از این قاعده مستثنی نیستند و باید برای نوروز، لباس نو بر تن کنند. خرید عید، یکی از لذت بخش ترین و خاطره انگیز ترین مراسم های استقبال از نوروز است که از دیرباز در بین ایرانیان به صورت یک رسم دیرینه رایج بوده است. چه در گذشته و چه در زمان حال، اغنیا و قشر ثروتمند جامعه نیز با خریدن لباس های نو و اهدای آن به فقیران و نیازمندان، آنها را در عید نوروز نونوار میکردند و می کنند.

رویانیدن سبزه

سبزه سفره هفت سین یکی از زیباترین و دوست داشتنی ترین اعضای سفره هفت سین نوروز است. رنگ سبز و زیبای آن نماد رویش و زندگی است. اما رویاندن سبزه در ایران باستان به چه صورت و به چه دلیلی بوده است. بر اساس گفته محققین، در زمان ایران باستان بیست و پنج روز مانده تا آغاز سال نو، ستون هایی از جنس آجر خام و گل در محوطه حیاط دربار بنا می کردند و بر روی هریک از این ستون ها، یک نوع دانه از حبوبات و یا غلات را می کاشتند. از چگونگی رشد غلات و حبوبات کاشته شده می توانستند خوبی و بدی زراعت آن دانه را در سال جدید پیش بینی کنند. هرکدام که بهتر رشد می کرد در سال جدید از آن نوع دانه در مزارع بیشتر کشت می کردند. همین کار را مردم و عوام به دلیل مبارکی نوروز در خانه های خود انجام می دادند و در هفت ظرف هفت نوع غله را می رویاندند و خوبی و بدی زراعت در سال جدید را حدس می زدند.

جشن آتش، جشن سوری

جشن هایی با نام جشن سوری که جزو جشن های آتش محسوب می شوند در شبهای آخر اسفندماه برگزار می شدند که گفته می شود التزامی بر روی روز آن وجود نداشته و چهارشنبه آخر سال به این جشن در آیین های باستانی هیچ ارتباطی ندارد. روشن کردن آتش در جشن فروردگان بر روی پشت بام خانه ها برای هدایت ارواح درگذشتگان اهل منزل به سوی خانه بوده است و به منظور تسریع در گرم کردن هوا برای خداحافظی با هوای سرد زمستان بوده است. از آنجایی که ایرانیان باستان آتش را مقدس می دانستند، رسم پریدن از روی آتش و خواندن شعر و تقدیم زردی روی به آتش که در چهارشنبه سوری انجام می دهیم، در آن زمان رواج نداشته چرا که آتش از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و در آن زمان توسط زردتشتیان پرستش می شده است. 

از مراسم های دیگر جشن سوری آخر سال می توان به قاشق زنی با لباس ناشناس برای دریافت خوراکی و غذا، گره گشایی برای رفع نحسی و شوربختی و فال گوشی بر سر معابر برای تفال به عاقبت انجام یک کار و یا نیت و مراد، شال اندازی پسران جوان که تازه نامزد کرده اند از بام خانه دختر برای دریافت شیرینی، پیراهن و یا دستمال و ... اشاره کرد.

خوان نوروز یا هفت سین

پیشینیان بر این باور بودند که ارواح درگذشتگان در نوروز بر زمین آمده و به خانه و خانواده خود سر می زنند. از این رو بازماندگان برای پذیرایی و خوشایند آنان، سفره ای رنگین از خوراکی های خوشمزه و ظرف های زیبا می چیدند تا ارواح درگذشتگان از شادی و پاکیزگی بازماندگانشان خوشنود و خرسند شوند و به آنان برکت عطا کنند. این سفره را بر روی سطحی بلندتر از سطح زمین به نام می زد (همان میز امروزی) می چیدند و کسی که آنرا می چید و اداره می کرد را می زدبان (همان میزبان امروزی) می نامیدند. 

برخلاف تصور امروز، نام هفت سین ارتباطی با ملحقات سفره نوروز نداشته و محققان نام هفت سین را برگرفته از قرار دادن هفت عدد سینی بر سفره نوروز می دانند. عدد هفت در ایران از قداست خاصی برخوردار بوده است. هفت آسمان، هفت ستاره، هفت پشت و ... به همین دلیل از هفت عدد سینی برای قرار دادن خوراکی های سفره نوروز استفاده می شده تا خیر و برکت و نیکی را به همراه بیاورد. انار، شمعدان، کوزه آب، آینه، شراب، آتش دان، اسپند، سنجد، سمنو، نان، تخم مرغ، سیب، گل بید مشک و نارنج جزو خوراکی ها و اعضای سفره نوروز بوده اند. هریک از اعضای این سفره، دارای اهمیت خاصی هستند و در واقع نمادی از خیر و نیکی به شمار می روند.

آینه سمبل صداقت و درستی است و شمع و شمع دانها سمبلی از نور، روشنایی و فروغ در زندگی هستند.

قرآن، کتابی آسمانی و مقدس که دارای کلام خداست که معجزه ای زیبا بر سفره هفت سین است. قرار دادن قرآن کریم به منظور متبرک کردن سفره هفت سین است تا با توکل به نام خدا، سال جدید با اتفاقات خوب و خوش آغاز شود.

ماهی قرمز، یک عضو خارجی در این سفره است و در گذشته جایگاهی در آن نداشته است. این مهمان قرمز و زیبا که از کشور چین به ایران آمده است، نمادی از تکاپو و سرزندگی و زایش می باشد.

تخم مرغ های رنگ شده، نمادی از نطفه ، نژاد، باروری و زایش هستند که به عنوان سمبلی از تولد نسل نو در سفره هفت سین قرار داده می شوند.

و اما اعضای اصلی هفت سین:

سمنو نماد نعمت، برکت و قدرت است و تمثیلی از فرشته شهریور می باشد. سمنو را از جوانه های تازه گندم های طلایی درست می کنند، به همین دلیل این خوراکی شیرین دارای ارزش غذایی بسیار بالاییست و برای سلامتی بسیار مفید می باشد. قدمت این خوراکی فراسودمند، به دوره ساسانیان می رسد که از آن به عنوان برکت زمین یاد کرده اند.

سیر نماد سلامتی و تندرستی و سمبل اهورامزدا است و برای محفوظ ماندن از چشم زخم در سفره هفت سین قرار داده می شود. بر اساس باور زردتشتیان، بوی سیر، شیاطین و دیوها را از خانه دور می کند. به همین دلیل انها سیر را پوست می گرفتند و بر سفره هفت سین قرار می دادند.

سرکه نماد جاودانگی و عمر طولانی است و در قدیم برای از بین بردن سحر و جادو از آن استفاده می شده است. طبق باور پیشینیان قرار دادن سرکه در سفره هفت سین، از بروز اتفاقات بد در سال جدید، پیشگیری می کند و نحسی را دور می کند.

سبزه نماد طبیعت و شادابی و نشاط است که نمادی از فرشته اردیبهشت نیز می باشد. رویانیدن سبزه نویدبخش شروع نو و آغاز جریان خیر و برکت به زندگیست. نمادی از بهار و طبیعت شاداب و تازه که روح انسان را جلا می دهد.

سیب نماد سلامتی، زیبایی و عشق است. این میوه بهشتی زیبا، خوشبو و خوشمزه دارای خواص بی نظیری برای سلامتیست و از دیرباز مورد توجه تمامی فرهنگ ها بوده است. رنگ سرخ سیب، نمادی از زیبایی و عشق است و فوایدی که برای سلامتی بدن دارد آن را به سمبلی از تندرستی تبدیل کرده است.

سنجد نماد خرد، فرزانگی، عشق و زایش است. گفته شده که سنجد دارای خواص بسیار مفیدی برای مغز به ویژه برای بهبود حافظه است و با داشتن مواد مغذی، به بهبود عملکرد مغز کمک می کند. این میوه های زیبا و خوشرنگ نمادی از سنجیده عمل کردن است و به امید گرفتن تصمیمات درست و عاقلانه در زندگی، آن را در سفره هفت سین جای می دهند.

سماق نماد صبر و استقامت است و علت قرار دادن این ادویه ترش و مفید در هفت سین، به منظور تحمل سختی ها در سال جدید و داشتن صبر و بردباری در برابر ناملایمات زندگی می باشد. 

سکه  نماد روزی و درآمد است. ایرانیان باستان سکه را در سفره هفت سین قرار می دادند به امید اینکه در سال پیش رو، درآمد آنها بیشتر شود و روزی آنان افزایش پیدا کند. این سین در واقع از اعضای هفت سین نیست و مردم فقط به عنوان سمبلی برای افزایش دارایی، آن را در سفره هفت سین قرار می دهند.

هدیه دادن در عید نوروز

سنت عیدی دادن در نوروز به زمان های بسیاردور یعنی به دوران ایران باستان باز می گردد. طبق گفته ابوریحان بیرونی که از موبد بغداد نقل می کند، نیشکر در سرزمین ایران در روز عید نوروز کشف شد. یافتن نیشکر به این صورت بود که جمشید روزی یک نی را دید که شیره ای از آن به بیرون تراوش کرده بود. وقتی متوجه شد که این شیره طعمی شیرین و خوشایند دارد، دستور داد تا این نی را بیرون بیاورند و از آن شکر ساختند. پس از آنکه شکر ساخته شد، مردم در مناسبت های گوناگون به ویژه در عید نوروز و جشن مهرگان، به یکدیگر شکر هدیه می کردند. 

همچنین گفته شده است که در زمان ایران باستان مردم در بامداد روز نوروز، به نشانه بخشیدن روشنایی بر زندگی یکدیگر، بر هم آب می پاشیدند و با هدیه دادن، صلح و دوستی میان خود را حفظ می کردند. در گذشته های دور، ایرانیان هدایای مخصوص مانند جامه، پارچه، زیورآلات و یا خوراکی های ارزشمند را در سفره هفت سین قرار می دادند و بزرگتر ها این هدایا را بعد از تحویل سال، به کوچکترها عیدی می دادند. 

کوچکترها نیز با تشکر و قدردانی، به نشانه احترام به دست بوسی بزرگترها می رفتند و محبت و ارادت خود را به بزرگترها اینگونه ابراز می کردند. مورخان اینگونه گفته اند که در گذشته مرسوم بود که میزبان به مهمانان نوروزی اش، گندم، سمنو یا تخم مرغ رنگ شده هدیه می کرد. اما پس از گذشت سالها، هدیه دادن سکه و پول نقد جای هدایای قبلی را گرفت تا جایی که دیگر در فرهنگ ایرانیان، پول نقد تبدیل به عیدی رایج و مرسوم در تعطیلات نوروز شد.

دید و بازدیدهای نوروزی

از سنت های زیبای نوروز، انجام دید و بازدیدهای خانوداگی و فامیلی است. پس از سال تحویل، در روز اول عید، رسم بر این است که کوچکترهای فامیل به خانه بزرگترها می روند و به اصطلاح، عید دیدنی را انجام می دهند. انجام عید دیدنی از خانه بزرگترین فرد فامیل شروع می شود و به نوبت سن، باید به خانه اقوام و خویشان بزرگتر رفت. بزرگترها نیز پس از پذیرایی و معاشرت با مهمانان خود، در آخر مهمانی به کوچکترها عیدی می دهند. این بخش از عید دیدنی ها همیشه بسیار جذاب و خاطره انگیز است و همه در هر سن و سالی از دریافت عیدی خوشحال خواهند شد. این عیدی، همیشه پول نقد است. اسکناس های نو و تا نخورده که از طرف صاحب خانه به مهمانان تقدیم می شود.

پذیرایی از مهمانان در نوروز

درست همانند مناسبت های مهم در هر فرهنگ و دین و کشور، خوراکی و غذا در عید نوروز نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مهمان نوازی یکی از خصلت های مهم فرهنگ ایرانیان است. میزبان همیشه بهترین ها را برای پذیرایی از مهمان هایش ارائه می کند. قرار دادن خوراکی های بسیار خوشمزه و متنوع با شکل ها و اندازه های گوناگون، جزو وظایف هر میزبان برای پذیرایی از مهمانهایش بوده است.

از آنجایی که عید نوروز مهم ترین مناسبت در فرهنگ ایرانی است، پذیرایی و خوراکی های نوروزی نیز از اهمیت بسیار ویژه ای برخوردار هستند. میز پذیرایی عید نوروز دارای اعضای مختلفی است که همگی از خوراکی های لوکس، خوشمزه و مفید هستند. اولین و مهم ترین عضو میز پذیرایی عید نوروز، آجیل عید است. پسته، بادام درختی، بادام هندی، فندق، تخمه کدو و تخمه جابنی، از اعضای آجیل عید نوروز هستند که به صورت شور و زعفرانی و یا خام و بدون افزودنی، به فروش می رسند. این خوراکی مخصوص نوروزی دارای خواص بسیار مفید برای بدن است چرا که از مغذی ترین مغزها تشکیل شده است و به بیشتر شدن قدرت بدن کمک می کند.

شیرینی مخصوص نوروز، یکی دیگر از اعضای پذیرایی عید به شمار می رود. در روزهای پایانی سال که نزدیک به عید است، شیرینی های متنوع، با اشکال و طعم های مختلف در قنادی ها به فروش می رسند. تنوع بسیار زیاد در شکل و طعم، باعث می شود تا هر خانه، دارای چند شیرینی با مدل ها و طعم های متفاوت باشد. خیلی از ایرانی ها علاقه دارند تا شیرینی های سنتی ایرانی را برای پذیرایی در نوروز تهیه کنند. شیرینی های بسیار خوشمزه و البته بسیار مفید و مغذی مانند باقلوا، قطاب، بادامی توت، لوز، قرابیه، شیرینی نخود چی و برنجی، شیرینی بهشتی و مشهدی و شیرینی پفکی. 

در طرف دیگر، برخی ترجیح می دهند تا شیرینی های فرنگی و خارجی را برای سرو در عید نوروز انتخاب کنند. شیرینی های مانند انواع کوکی و سابله، اتریشی، کاسترد، دادلی و اسکار، از شیرینی های فرنگی مرسوم برای پذیرایی عید نوروز محسوب می شوند. باسلوق، سوهان عسلی، سوهان توری کنجدی، شکرپنیر، نقل بیدمشک و یاس، گز، سوهان قم و انواع آبنبات و شکلات های مختلف با بسته بندی های رنگارنگ، از اعضای دیگر پذیرایی برای عید نوروز هستند.

روز سیزده به دَر؛ یک پایان خوش و مفرح!

روز آخر و پایانی تعطلات سیزده روزه نوروز، روز سیزده به در است. این روز که به نام روز طبیعت نامگذاری شده است نیز دارای تاریخچه ای قدیمی است. پس از برگزاری جشن های نوروزی به مدت 12 روز به یاد 12 ماه سال، روز سیزدهم در واقع پایان رسمی تعطیلات نوروز می باشد که به روز طبیعت مشهور است. علت نام گذاری این روز به زمان های بسیار دور باز می گردد. در زمان ایران باستان و طبق باور زردتشتیان، هر روز ماه، دارای یک اسم می باشد که بر گرفته از نام یک ایزد، ستاره یا صفتی نیک می باشد. 

روز سیزدهم ماه، روز ایزد باران یا تیرروز نام دارد. طبق باور زردتشتیان، ایزد باران در این روز بر شیطان قحطی و خشکسالی غلبه کرد و پیروز شد. از این رو، مردم از قدیم این روز را در دشت و دَر و دمن جشن می گرفتند. پس سیزده به دَر در واقع یعنی روز سیزدهم در دشت و دَر و دمن. جالب است بدانید روز سیزده به در به هیچ عنوان نحس نیست و همانطور که گفته شده این روز یک جشن شاد برای پایان بخشیدن به تعطیلات دوازده روزه نوروز است. پس بهتر است این تصور غلط را از خود دور کنید چرا که در فرهنگ ایران باستان، هیچ مدرکی دال بر نحس بودن عدد سیزده یا سیزده به در وجود ندارد. 

گره زدن سبزه و آرزو کردن به خصوص توسط دختران و پسران مجرد یا به اصطلاح دم بخت برای بخت گشایی، یکی از آداب و رسوم جالب سیزده به در است. خوردن کاهو و سکنجبین، پخت آش رشته یا آش دوغ، برپا کردن آتش برای پخت جوجه کباب و بلال و لذت بردن از یک پیک نیک و تفریح خانوادگی در دل طبیعت، از رسوم رایج و البته دوست داشتنی در روز سیزده فروردین می باشد که با انداختن سبزه سفره هفت سین به آب جاری، پایان می گیرد.

کلام پایانی

عید نوروز، قدیمی ترین جشن، فستیوال و مناسبت رسمی در سراسر جهان به شمار می رود که از 550 سال پیش از میلاد مسیح، جشن گرفته می شده است. جشنی که بر پایه نوسازی و شروع تازه بنا شده و بر گرفته از طبیعت است که با رفتن زمستان سرد و شروع بهار سبز و خرم همراه است. عید نوروز فرصتی برای شاد بودن در کنار اعضای خانواده است. فرصتی زیبا برای دید و بازدید اقوام و تجدید خاطرات. فرصتی برای قدر دانستن حضور کسانی که دوستمان دارند و حضور آنها همانند بهار به زندگی زیبایی و شادابی می بخشد. فرصتی برای تشکر از خداوند برای دیدن شروع گردش زمین از نقطه آغاز به دور خورشید و امید به آمدن روزهای زیبا و نوید بخش بعد از سختی ها و مشکلات...